Қазақ жерінде ақшалар қалай пайда болды?
📌 Қазақстан аумағында сол кездегі саудаға байланысты алғаш рет қытай
ақшасы пайда болды. Ғалым, шығыстанушы Нәпіл Базылхан жазғандай, көне түркі көшпелілері жылқыларын жібекке айырбастаған. Бірақ көп ұзамай алғашқы металл теңгелерге қажеттілік туындады. Қазіргі Қазақстанның оңтүстігінде біздің дәуіріміздің тоғысында ең ірі Кангюй мемлекеті орналасқан. Осы маңайда жүргізілген археологиялық қазба жұмыстары бұл жерде біздің заманымыздың 6 ғасырына дейін қолданылған ежелгі қытай ушу (ушуцян) монеталарының қолданылғанын көрсетеді. Кейінірек Қытайдың басқа монеталары – кайюань тунбао қолданыла бастады.
📍Қытайдың ақша монополиясы тек 8 ғасырда күшін жойды. Соғды тайпасы Ұлы Жібек жолы бойында саудамен айналысқан. Алдымен олар қытай монеталарының көшірмелерін соқты. Алайда кейін оларға өздерінің таңбалары мен жазуларын қосуды шешті. Көп ұзамай түріктер оларды негізге алып, әр қала өз теңгелерін шығара бастады. Ал оның бір жағында міндетті түрде ханның рулық белгісі бейнеленді. Сонымен бірге 8 ғасырда Қазақстан аумағына шетелдік ақшалар – араб фельдері келді. 9-11 ғасырларда. Күміс дирхамдар негізгі валютаға айналды. Кейде қорытпаға алтын қосылды. 11 ғасырдағы күміс дағдарысына байланысты күмістің орнына мыс қосылып, тиындар қара түсті болды. Қара дирхамдер төрт ғасыр бойы соғылды. Содан кейін олар басқа үлгідегі қола және мыс монеталармен ауыстырылды.
🪙 Моңғол империясының тиындары
13 ғасырдан бастап Оңтүстік Қазақстан қалаларында белсенді түрде монеталар соғыла бастады. Моңғол дәуірінде Қазақстанда қандай ақша пайдаланылды? Моңғолиядағы Шағатай мемлекетінде күміс ақша сұранысқа ие болса, Отырарда алтын динарлар шығарылды. Рас, алтын кеңінен қолданылмаған, өйткені мұндай монеталарды өндіру өте қымбат болды. Олар салық төлеуге пайдаланылды немесе оларды қазына ретінде сақтады. Ортағасырлық тарихшы Жақсылық Сәбитов жазғандай, күміс теңгелер ресми түрде “даң” (“даңға”, “денға”) деп аталды. Бұл сөзден орыстың “ақшасы” да, Қазақстанның қазіргі ақша бірлігі “теңге” атауы да шыққан.
Отырарда көптеген көне монеталар — мыс дирхамдар мен фельдер өз құнын сақтап қалды. Ақша бірлігінің түпнұсқалығын дәлелдеу үшін оларға Шыңғыс ханның есімі жиі қашалып жазылған. Отырардан басқа Кенже және Тараз қаласы ірі теңге орталығы болды. 1321 жылы Шағатай ханы Кебек тарихтағы бірінші ақша реформасын жүргізді. Салмағы сегіз грамнан асатын үлкен күміс монета күміс динар деп атала бастады. Ал дирхамдар тек мыстан жасалды. Екі номиналдағы монеталар негізінен Самарқанд пен Бұхарада шығарылды. Қазақстанның батысында Жошы әулетінің моңғол теңгелері сұранысқа ие болды.
Қазақстанның батысында Жошы әулетінің моңғол теңгелері сұранысқа ие болды. Бір қызығы, олардың көпшілігі моңғолдар өздері құлатқан Бағдат халифа Насырдың есімін алып жүр. Бұл ислам дәстүріне деген құрметтің белгісі болса керек.
💸 Ақша бірлігі – танганың дүниеге келуі
Моңғол мемлекеті ыдырағаннан кейін Қазақстанда қандай ақша пайда болды? 14 ғасырдың аяғында билік басына Темір келді, теңге соғудың жаңа толқыны басталды. Осы уақытта күміс танга монеталары белсенді түрде шығарылды. Бұл — Қазақстан Республикасының қазіргі ақша бірлігінің түп бастауы. Кейін Темірдің немересі Ұлықбек реформа жүргізіп, оған сәйкес мемлекет бірыңғай валютаға көшті. Реформа аяқталғаннан кейін барлық теңге сарайлары жабылды. Ондаған жылдар бойы бір түрдегі монета қолданыста болды. Жаңа теңге соғудың жалғыз орталығы Бұхара қаласы еді. 16 ғасырдың басында Мұхаммед Шейбани ханның қамқорлығымен тағы бір ақша реформасы жүргізілді.
Билеушінің аты мен лауазымдары жазылған жаңа танга айналымға енді. Үлкен держава біртұтас валютаға көшті — бірдей салмағы, дизайны және жазулары. Бұл теңгелер Қазақ хандығына да тарады. XVII-XVIII ғасырларда қазіргі Қазақстан аумағында да алтын монеталар мен ресейлік ақшалар пайда болды. 19 ғасырға қарай барлық сауда жүйесі орыс ақшасы арқылы жүзеге асырылды.
💰 20 ғасырдағы Қазақстан ақшасы және теңгенің қалыптасуы
Бұл кезеңде елдің ақша айналысы кеңестік ақша бірлігі – рубльге негізделді. Қазақстан Республикасы өз валютасы теңгеге КСРО ыдырағаннан кейін және 1993 жылы Қазақстан тәуелсіздігін жариялағаннан кейін ие болды.
Үкімет мүмкіндігінше қысқа мерзімде өз валютасын жасауға мәжбүр болды. Осы мақсатта банкноттардың дизайнын жасаған суретшілер тобы құрылды. Екі жылдан кейін дайындық жұмыстары аяқталған соң Қазақстан Республикасының Президенті Нұрсұлтан Назарбаев “Қазақстан Республикасының ұлттық валютасын енгізу туралы” жарлық шығарды. Міне, осылайша теңге айналымға енді.
1993 жылғы банкноттарда Қазақстанның көрнекті тарихи тұлғалары бейнеленді.
