Көшпелі қазақ мәдени жолының қалыптасуы
Адамзат өркениетінің дамуы рухани және материалдық мәдениеттен тұрады. Ұзақ уақыт бойы еуропацентристік көзқарас үстем болып, мәдениетті тек Батыс дүниесінің жемісі ретінде қарастыру кең тарады. Бұл бағыт өкілдері мәдениетті жасаушы тек еуропалықтар деп білді.
Алайда, Шығыс өркениеттерінің асыл мұралары мен озық үлгілері бұл жаңсақ пікірді жоққа шығарды. «Мәдениет» ұғымының өзі кең әрі сан қырлы болғандықтан, оған берілген анықтамалар да әр алуан. Жалпы алғанда, адамзат ақыл-ойы мен іс-әрекетінің нәтижесінде қалыптасқан құндылықтардың барлығын мәдениет деп атаймыз.
Рухани мен материалдық мәдениет арасында нақты шекара жоқ. Әсіресе көшпелілердің рухани мәдениеті ерекше даму жолымен дараланады. Бұл – олардың өмір салты мен тіршілік формасына тікелей байланысты.
Кейбір батыс зерттеушілер: «Көшпелілер өз алдына мәдени құндылықтар тудыра алмайды, олар тек отырықшы халықтардың мәдениетін иемденеді, бірақ ол оларға бөтен болып қала береді», – деген тұжырымдар айтады. Бұл – терең қате, үстірт пікір.
Көшпелілер – өз болмысына, тіршілік-қарекетіне сай мәдениет қалыптастырған халық. Олардың материалдық мәдениеті үнемі қозғалыста болуға бейімделген. Нағыз көшпелі тұрмысқа лайық жасалған мұралардың қатарына – оңай жиналып, тез тігілуге ыңғайлы киіз үйді, жылқыға арналған ер-тұрман мен ат әбзелдерін, ағаш пен теріден жасалған ыдыс-аяқтар мен бесікті, тағы басқа көптеген бұйымдарды жатқызуға болады.
🏕️ Тұрғын үй – өмір салтының айнасы. Адам мекендейтін үй оның дүниетанымына, әлемдегі орнын түсінуіне тікелей әсер етеді. Мәселен, орманды аймақта өмір сүретін халық үшін аспан төртбұрыш ретінде қабылданады, олардың үйлері де төрт қабырғалы. Ал кең далада мекендеген көшпелілер үшін көкжиек шеңбер пішінінде көрінеді, сондықтан олардың баспанасы – дөңгелек киіз үй. Бұл – Орталық Азия архитектурасындағы күмбездік құрылымдардың түп бастауына айналған ерекше феномен.
🌿 Табиғатпен үндестік – көшпелі рухтың өзегі. Көшпелі халық табиғатпен етене өмір сүрді. Олардың дүниетанымы табиғатпен тығыз байланысты болды. Ақынжандылық, қиялшылдық пен шығармашылық ойлау көшпелілерде терең дамыды. Бұл қасиеттер отырықшы халықтарға тән емес деу – дұрыс емес. Бірақ көшпелі тіршілік салты мұндай қабілеттердің қалыптасуына көбірек мүмкіндік берді.
🖋️ Сонымен қатар, көшпелілерде де жазу-сызудың алғашқы белгілері ерте пайда болған. Бұл – олардың да өзіндік өркениеттік жолы, мәдени әлемі бар екенін дәлелдейді.
