Көшпелі қазақтың саяси өміріндегі киім-кешек рөлі
🟢 Көшпенділер үшін киім – жай ғана тұрмыстық қажеттілік емес, ол адамның әлеуметтік дәрежесін, саяси беделін, тіпті рухани болмысын танытатын ерекше рәміз еді. Қарапайым күнделікті киімнен бастап, саяси келіссөздерде киетін салтанатты киімге дейін әр киімнің өз орны, өз мәні болды. Әсіресе, көшпелі өмір салтында киім-кешек адамның жағдайына, мінезіне, мәртебесіне қарап пішіліп, тігілді.
📌 Сақтар мен ғұндардың батыр болмысы киімдерінен-ақ көрініп тұратын. Шошақ бөрік, қауырмалы бешпент, темір қаңылтырмен көмкерілген белбеу, тері шалбар мен киіз етік – мұның бәрі ат үстінен түспейтін жауынгер халықтың өмір салтына бейімделген еді. Бұл киімдер жауынгерді суық пен ыстықтан қорғай отырып, еркін қозғалыс жасауға мүмкіндік беретін.
Мысалы, сақ көсемінің үстінде алтын жапсырмалармен әдіптелген, елтірі көмкерген қызыл жарғақ камзол болған. Оның жеңдері сұр былғарымен оюланып, кестеленген, ал басына қоңыр киіз қалпақ киген. Бұл – билік пен байлықтың, салтанат пен салқынқанды мінездің белгісі. Әйел адам да киіммен өз мәртебесін көрсеткен: шұбар түсті жүн матадан ұзын көйлек, омырауында алтын қапсырмалар, иығында қызылмен кестеленген жамылғы, ерекше бөрік – мұның бәрі көшпенді мәдениеттің биік талғамын айғақтайды.
📌 Қазақ халқының дәстүрлі киімдері – табиғатпен үндескен, дәуірмен үндескен өнер туындысы. Киім түрлері ішкі, сыртқы, сулық, сәндік, бір киер және салтанаттық деп бөлінеді. «Бір киер» – қымбат матадан тігіліп, зерлі әшекеймен көмкерілген, той-жиынға, елшілік сапарға киілетін ерекше киімдер. Мұндай киімдер саяси қарым-қатынаста адамның беделін арттырып, оның қай рудың, қай шонжардың өкілі екенін айқындайтын белгі болған.
Салт бойынша, ер жігіт майданға не егеске шығарда, ең таңдаулы, ең бағалы киімін киген. Бұл – жеңіске деген сенім мен жауға деген құрметтің нышаны еді. Көйлек, дамбал, желетке сынды ішкі киімдерден бастап, шапан, күпі, шекпен, сырттық секілді сырт киімдерге дейін барлығы табиғи матадан: мәуіті, жібек, аң терісі, киізден тігілген.
📌 Аң терісінен тігілген ішіктер – көшпенділердің сәні мен салтының тоғысқан тұсы. Қасқыр, бұлғын, жанат, күзен, ақ тышқан – бұл аңдардың терілерімен тысталған тондар ішік аталған. Олар сыртынан шұға, атлас, торғын, барқыт секілді бағалы маталармен көмкеріліп, кейде оқалы, шет-шеті жұрындалған, қайырма жағалы болып тігілген.
Қазақ киімдері – көшпенділердің көркем рухын, еркін өмір салтын және ұлттың рухани биіктігін бейнелейтін мәдени код. Әр түймесі, әр өрнегі мен әр тігісі артында ғасырлар мұрасын арқалағанын ескерсек, бұл киімдер – ұлттық тарихтың тірі куәсі.
