Ұлы даланың экономикасының тарихы — Қола дәуірі мен Ертетемір дәуіріндегі динамикалық өзгерістермен ерекшеленеді. Бұл кезеңде жергілікті егіншілік және металлургия қоғамдарынан сак (скиф) заманындағы жоғары мобильдікөшпелі қоғамдарға дейін ұлы дала халықтары экологиялық және геосаяси өзгерістерге бейімделіп, тіршілік ету мен әлеуметтік даму саласындағы ерекше қабілеттерін көрсетті.
Негізгі кезеңдері:
• Көшпелі мал шаруашылығының қалыптасуы — бұл тұрақты және тиімді шаруашылық үлгісі, ол мобильділікті және ландшафтқа бейімделуді қамтамасыз етті.
• Металлургияның дамуы, оның ішінде темірді игеру, бұл экономикалық, әскери және қолөнер әлеуетін арттырды.
• Аймақаралық сауда желілеріне интеграция, онда Ұлы дала тек алыс шет аймақ емес, Шығыс пен Батыс арасындағы белсенді транзиттік аймақ ретінде әрекет етті.
• Әлеуметтік стратификацияның тереңдеуі, әсіресе сак кезеңінде әскери аристократияның билігін арттыру және ресурстарды оның пайдасына қайта бөлу.
Ұлы дала (Еуразияның даласы) — Карпаттан және Төменгі Дунайдан батыста, Алтай, Сібір және Манжурияның шеткіаймақтарына дейін созылып жатқан кең табиғи-географиялық аймақ. Бұл орасан зор ашық кеңістік мыңжылдықтар бойыШығыс пен Батыс арасындағы ең маңызды байланыстырушыкеңістік рөлін атқарды. Осы алып аймақта көшпелі және жартылай көшпелі қоғамдардың қалыптасып дамуы, әлемдік тарихтың қалыптасуына айтарлықтай әсер етті.
Ең ерекше қызығушылық тудыратын нәрсе — бұл қоғамдардың экономикасы Қола (шамамен б.з.б. 3000–900 жж.) және Ерте темір дәуірінде (шамамен б.з.б. 900–300 жж.)көшпелі шаруашылықтың қалыптасу кезеңі болды. Бұл кезеңде сақ (скиф) тайпаларының қалыптасуы басталды — Еуразияның Ұлы даласындағы көшпелі өркениеттің ең айқын мысалдарының бірі. Олардың шаруашылық қызметі, әлеуметтік ұйымдасуы және мәдени тәжірибелері, дала аймағының қатал жағдайларына бейімделудің және оның экономикалық әлеуетін игерудің кең ауқымды үдерістерін түсінуге кілт береді.
Ұлы дала көшпенділердің экономикасын зерттеу кешендікөзқарасты қажет етеді, ол археология, палеоэкономика, этнография және климатология деректерін қамтиды. Археологиялық артефактілер, қоныстар мен қорғандардың қалдықтары негізінде біз негізгі шаруашылық қызмет түрлерін жаңғыртып, өндіріс пен айырбас жүйесіндегі трансформацияларды қадағалап, ресурстарды әлеуметтік бөлу ерекшеліктерін анықтай аламыз.
Көне көшпелі өркенитінің кәзіргі замандағы мәселесі, сол уақыттағы өмірлік философиясын түсінбеуі. Мал шаруашылығымен айналысатын адамдар аристократ және бай адамдар деп саналатын, сондай-ақ жазда жайлауға және қыста қыстаққа көшіп қону мәселесі табиғатты және биоалуантүрлілікті сақтаудың саясаты болған. Мысалы: кәзіргі Қазақстанда мал шаруашылығының мәселесі киіктің көбеюі, неге? Көктеменен бастап жайлауға бармауы.
Сондықтан Ұлы дала экономикасын зерттеу тек көне қоғамдардың өмір сүру механизмдерін түсінуге ғана емес, сондай-ақ дала кеңістігінің ежелгі Шығыс пен Еуропа арасындағы экономикалық және мәдени көпір ретіндегі рөлін ашуға мүмкіндік береді.
ҚОЛА ДӘУІРІНІҢ ЭКОНОМИКАСЫ
Қола дәуірі Еуразия даласында шамамен III мыңжылдықтың басынан бастап I мыңжылдықтың басына дейінгі уақытты қамтиды. Бұл кезеңде Орталық Азия мен Қазақстанда Афанасьев, Катакомб, Сынтас, Андронов және Бегазы-Дандыбаев мәдениеттері қалыптасып дамыды. Дала аймағының тарихы үшін Андронов мәдениеті (б.з.б. XVII–VIII ғғ.) ерекше маңызға ие, ол кең аумақты қамтып, Орал тауларынан Енесай өзеніне дейін және Қазақстанның далалары мен Батыс Сібірге дейін жетті.
Қола дәуірінде мал шаруашылығы Ұлы дала экономикасындабасты орын алады. Археозоологиялық табыстар қой, ешкі, сиыр, сондай-ақ жылқыларды өсіру туралы айтады. Соңғылары, негізінен ет көзі ретінде пайдаланылса да, тасымалдау және әскери жануарлар ретінде ерекше рөлге ие бола бастады, әсіресе кеш Андронов және Сынтас кезеңдерінде. Қысқы кезеңде малды қорада ұстау және көктемгі-жазғы мезгілдердемалды көшпелі түрде жүргізу көне көшпелі экономика негіздерін қалады.
Мал шаруашылығымен қатар Жер шаурашылығы маңызды рөл атқарды, әсіресе өзендер мен су қоймаларының жағасында орналасқан тұрақты немесе жартылай тұрақты қоныстарда. Қазба жұмыстарында қарапайым ирригациялық жүйелер, топырақты кетпенмен өндеу және бастапқы кезеңдегі егісегіншілігі табылды. Арпа, бидай және бұршақ өсірілді. Егіншілік тұрақты азық-түлік базасын қамтамасыз етіп, айырбас үшін артық өнімдер берді.
Металлургия саласы да жақсы дамыды. Қола — мыс пен қалайының қоспасы — технологиялық революцияға айналды. Мыс пен қола өндіру орталықтары Жезқазған аймағында, Алтайда, Шығыс Қазақстанда және Оралдың оңтүстігінде шоғырланған. Еңбек құралдары, қару-жарақ, әшекейлер мен мамандандырылған шеберханаларда жасалды. Металлмен біргетас, ағаш, сүйек және балшық өңделді. Шеберлік дағдылары утилитарлық және сакральдық сипатқа ие болды.
Андроновтық шаруашылық жүйесі жалпы алғанда жергіліктітұрғыда шектелген болғанымен, көрші аймақтармен сауда және мәдени алмасудың көптегн дәлелдері бар. Арнайы түрде Орта Азияның оңтүстік мәдениеттерімен — Бактриямен және Маргианамен (БМАК) және Шығыс Түркістан, Сібір және Орал мәдениеттерімен байланыстар айтарлықтай айқын. Саудабайланыстары ұтқыр топтар арқылы немесе ұзақ мерзімдімаршруттар арқылы жүзеге асты, онда металл, текстиль, астық, керамика және идеялар мен технологиялар айырбасталды.
Ерте темір дәуірінің экономикасы: Сақт заманы
Ерте темір дәуірі Ұлы далада шамамен б.з.б. IX–III ғасырлар аралығында терең өзгерістерге толы болды. Бұл процестердебасты рөлді сақ(скиф) тайпалары атқарды — көшпелі және жартылай көшпелі этникалық топтар, олар Тәңіртаудан (Тянь-Шань) Қара теңізге дейінгі аумақты қамтыған. Антикалық (көне грек) және парсы дереккөздері оларды сақ тиграхауда, хаомаварга, массагет, исседон сияқты атаулармен атайды.
Көшпелі мал шаруашылығына көшу, темірді игеру, қоғамның мобильділігі мен әскери қолданбалы артуы дәуірдің негізгісипаттамаларына айналды. Сақтар(скифтер) көшпелі және жартылай көшпелі мал шаруашылығына толығымен көшті, олжылқылар, қойлар, ешкілер және оңтүстіктегі аймақтарда түйелерді өсіруге негізделді. Жылқы ерекше маңызға ие болды— тасымалдау құралы ретінде, әскери тактика элементі.
Пасторальды экономика жоғары мобильділікті талап етті, бұл өз кезегінде киіз үйлер мен ыдыс-аяқтың жиналмалы түрлерінің пайда болуына себеп болды. Ірі қара мал санының тұрақты көбеюі мен климаттық жағдайларға жоғары бейімделуэкономикалық тұрақтылықты қамтамасыз етті.
Темір, әсіресе қару-жарақ пен еңбек құралдарын жасаудақолаға қарағанда кеңінен қолданылды. Темір қылыштар, қынаптар, жебе ұштары, пышақтар мен соғыс балталарсактардың қару-жарақтарының ажырамас бөлігіне айналды. Қола, сондай-ақ, әшекейлер мен діни заттар жасау үшін сақталды.
Алтын, күміс және қоладан жасалған зергерлік бұйымдар өндірісі дамыды. «Жануарлар» стилі белгілі, ол жоғары символизммен және штамптау, бедерлеу және инкрустация техникасымен ерекшеленді. Ағаш, сүйек, тері, жүннен жасалған бұйымдар — оның ішінде мата, аң терісінен киімдер, ер тоқымдар мен ыдыс-аяқ өндірілді.
Сақтар(скифтер) алыстап жатқан экономикалық және мәдени байланыстарға белсенді түрде қатысып, делдалдар және кейдесауда жолдарын бақылаушылар болды. Олардың аумақтары арқылы Қытай, Иран, Үндістан және Жерорта теңізі арасындағы ерте түрлеріндегі трансазиялық жолдар өтетін. Археологиялық табыстар қытай айнасы, ирандық ыдыстар, үнді моншақтары сияқты бұйымдардың енуін және сақ(скиф) бұйымдарының экспортын көрсетеді.
Сауда дипломатиямен, кепілдермен және әскери байланыстармен қатар жүрді. Әскери экспедицияларға қатысу (мысалы, Кир патшаның жорығы) күрделі экономикалық және саяси жүйенің бір бөлігі болды.
Сақ(скиф) қоғамы біртекті емес болды. Экономика дәлірек айтқанда, аристократия мен әскери топтың қажеттіліктеріне бағынды. Сақ аристократиясының қорғандары (мысалы, Иссық, Бесшатыр, Берель және т.б.) байлық, қару-жарақ, сәндік заттардың концентрациясын көрсетеді, бұл жоғарғы тапқа бағытталған ресурстардың қайта бөлінуін білдіреді. Әскери олжа, сауда жолдарын бақылау, салық жинау және алымдармаңызды экономикалық механизмдерге айналды
Ерекше мәнге ие нәрсе — сак кезеңінде болашақта белгіліболатын Ұлы Жібек жолының алғашқы нышандарының пайда болуы. Қытай, Орталық Азия, Иран және Қара теңіз маңы арасындағы сауда-мәдени байланыстар Ұлы даланың Қазақстан мен Шығыс Түркістан жерлері арқылы өтетін аймақтарында тұрақты түрде дами бастады. Сақ және басқа көшпелі тайпалар осы маршруттарды тек пайдаланған жоқ, оларды бақылап, қорғап, сауданың дамуында белсенді рөл атқарды — материалдық және мәдени алмасулар тұрғысынан.
Ұлы дала қоғамдарында сол кезеңде қазіргі түсінікте биржа немесе инвестиция институттары болмағанымен, экономикалық тәжірибелердің олардың прототипі болғанын атап өту керек. Мысалы, табындарды күтіп-бағу, қолөнер шеберханаларын ұйымдастыру, жауынгерлерді қаруландыру немесе мәртебелі рәсімдерді өткізу — әлеуметтік, әскери немесе материалдық қайтарыммен болашаққа салынған инвестициялардың архаикалық түрлері ретінде қарастырылуына болады. Алмасужелілері, керуен жолдары мен маусымдық базарларалғашқы сауда орталықтарының рөлін атқарды, онда тұрақты нормалар әрекет етті және олар саяси және туыстық институттармен қорғалды. Бұл шаруашылық рационалдығының формалары Ұлы дала халықтарының нарықтар ресми түрде құрылмағанға дейін де жоғары деңгейдегі экономикалық ойлауды қолданғанын дәлелдейді.
Осылайша, Ұлы дала тарихи процестердің пассивті сахнасыемес, Еуразия әлемін қалыптастыруда белсенді субъект болды, онда экономика, мобильділік және мәдениетаралық байланыстар басты рөл атқарды. Осы терең процестерді түсіну көшпелі мәдениеттердің Еуразия тарихындағы рөліне жаңа көзқарас қалыптастыруға және олардың трансконтинентальді«экономикалық дәлізі» — болашақ Жібек жолын құруға қосқан үлесін бағалауға мүмкіндік береді.
