Түйе үстіндегі өркениет: Қазақтың керуен жолдары жайлы не білеміз?
Көшпелі өмір салтын ұстанған қазақ қоғамында сауда қатынастары — тек экономикалық қажеттілік емес, сонымен қатар өркениетпен байланыс орнатудың маңызды құралы болды. Қазақ даласы — Еуразияны көктей өтетін Ұлы Жібек жолының негізгі бағыттарының бірі ретінде ғасырлар бойы керуен саудасының күретамыры саналған.
📍Керуен саудасының маңызы
Қазақтардың керуен саудасы, негізінен, мал шаруашылығына негізделген өнімдер мен көршілес отырықшы елдердің қолөнер және тұрмыстық бұйымдары арасындағы айырбас арқылы жүрді. Ет, жүн, тері, мал – көшпелілер ұсынған басты тауарлар болса, олардың орнына қазақтар шай, қант, маталар, зергерлік бұйымдар, қару-жарақ пен астық сияқты заттарды сатып алатын.
Керуен саудасы тек экономикалық алмасумен шектелмей, саяси-дипломатиялық қатынастардың дамуына да ықпал етті. Қазақ хандары мен сұлтандары көршілес елдермен (Қытай, Ресей, Бұхар, Қоқан, Хиуа) бейбіт қарым-қатынас орнатып, керуендерге жол ашу арқылы өз биліктерін күшейтіп отырған.
✔️ Керуен жолдары мен бағыттары
Ұлы Жібек жолының бірнеше бағыты қазақ даласы арқылы өткен. Олардың ішінде ең танымал бағыттар:
• Оңтүстік бағыт: Тараз – Шымкент – Түркістан – Сайрам – Сарыағаш арқылы Бұхара мен Самарқанға жететін жол;
• Солтүстік бағыт: Отырар – Сарысу бойымен – Ұлытау арқылы Сарайшық пен Астраханьға, одан әрі Мәскеуге дейін жалғасатын жол;
• Шығыс бағыты: Жетісу арқылы Қытайға шығатын жолдар (қазіргі Жаркент, Қорғас маңы).
Бұл жолдармен тек тауар ғана емес, мәдениет, дін, тіл мен білім де алмасып отырды. Ұлы Жібек жолының бойындағы қалалар (Сауран, Отырар, Тараз, Баласағұн) тек сауда орталығы емес, білім мен ғылымның, өнер мен діннің де ордасы болды.
📍Керуендер, әдетте, ондаған немесе жүздеген түйеден құралған. Әр түйе 200 келіге дейін жүк артатын. Қауіпсіздік үшін қарулы күзетшілер мен жолды жақсы білетін жолсеріктер (бастаушы, шабарман) еріп жүрді. Саудагерлердің ішінде тек қазақтар емес, татар, өзбек, парсы, орыс көпестері де болды.
Керуендер апталап, айлап жол жүріп, жазда тау асуларымен, қыста жазықтармен жүріп отыратын. Олар жолай орналасқан құдықтар мен керуен-сарайларда тынығып, малды суарып, азық жинап отырған.
🔺Керуен саудасының тоқырауы
XIX ғасырдың екінші жартысынан бастап, Ресей империясының отарлау саясаты күшейіп, жаңа экономикалық жүйе енгізілген соң дәстүрлі керуен саудасы біртіндеп әлсіреді. Теміржолдардың салынуы, кедендік шектеулер мен шекаралық бақылаудың күшеюі керуен жолдарын тарылтты. Дегенмен, қазақтың көшпелі мәдениеті мен сауда-саттық дәстүрі ұзақ уақыт бойы аймақтық қатынастардың маңызды тетігі болып қала берді.
▪️Көшпелі қазақтың керуен саудасы — бұл тек экономикалық құбылыс емес, мәдени, тарихи және геосаяси мәні бар күрделі жүйе. Ол Қазақ даласын Еуразия кеңістігіндегі ірі өркениеттермен жалғап, елдің ішкі бірлігі мен сыртқы ықпалын нығайтқан маңызды дәуірлік кезеңдердің бірі ретінде бағаланады.
