«Үйде жатпа!» жобасы кең көрерменге жол тарта алмай қалған, бірақ біздің ойымызша назар аударуға тұрарлық туындылар туралы арнайы сұхбат ұйымдастырып жүр. Осының алдында біз Ардақ Әмірқұловтың ашаршылық туралы «Жел тоқтаған жер» киносының неліктен прокатқа шықпай жатқанын сұрап, режиссермен тілдескен едік. Ал бүгін Ислам діні тақырыбындағы сирек қазақ киносының бірі – «Кітап» фильмі туралы оның режиссері Ербол Жұмағұлды әңгімеге тартып отырмыз.
«Кітап» – Ербол Жұмағұлдың жалғыз көркем фильмі. Одан кейін туындыгер деректі кино саласына біржола ойысты. Ол неге көркем кино жолынан кетіп қалды? Және жалғыз көркем туындысында не айтқысы келді?
– Ербол, бізге сұхбат беруге келіскеніңізге рахмет! «Кітап» фильмі 2013 жылы интернетте жарияланғанын білеміз. Бірақ біздің ойымызша фильм прокатқа шықпаған сияқты.
– Оның неге прокатқа жіберілмеген білмедім. Өйткені, Кореяның Пусан қаласында өткен Азиядағы ең үлкен халықаралық фестивальде әлемдік тұсаукесері болды. Содан кейін тағы бірнеше фестивальдерге қатысқаны бар. Барлық құқығы «Қазақфильм» киностудиясында болғаннан кейін, бұл сұрақты соларға жолдаған дұрыс деп ойлаймын. Әрине, менің ойымша ол прокатта көп қаржы жинамас, бірақ рәсімі жасалып, көрсетілуі керек еді. Дегенмен, фильмнің өз тағдыры бар. Ешкімге қарамай, өз өмірін сүріп келе жатыр. Интернетте де жүктелген екен. Әр Рамазан айында теледидардан өзім де көріп қаламын. Басқаша ештеңе айта алмаймын. Өйткені фильм құқығы менде емес.
– Ол фильмнің жарыққа шыққанына 11 жыл өтіпті. Сонда қозғалған дін факторы енді уақыт өте келе жаңа ракурстан қарастырыла бастады. Біздің ойымызша, фильмде ауқымды идеология бар. Үштағанды ұлт, тіл, діннен тұрады десек, сіз осы идеяны қалай түсіндіргіңіз келді?
– Ол кезде өзім намазға жығылып, дінге бас бұра бастаған шағым еді. Алла Тағала кино түсіруге мүмкіндік берді. Негізінен өзім футболдан жаттықтырушымын, 10 жылдай футбол ойнадым. Бертінде журналист болып жұмыс істегеннен кейін, әлеуметтік желіден қандай мәселер бар деп іздендім. Қарасам, дін туралы ешкім бірде-бір фильм шығармаған екен. Бүкіл Орта Азияда ислам діні туралы мәселені талқылайтын алғашқы фильм менікі болды. Менің айтқым келгені турасына келсек – біз әлмисақтан мұсылманбыз. XX ғасырдан кейін көп нәрсе өзгерді. Көп дүние ұлтымыздың санасын жарақаттады. Бұл уақыт елімізге қатты соққы берді. Діннен, тілден, жалпы өз-өзімізден айырылдық. Ал күтпеген жерден егемендік алуымыз ол үлкен бақыт. Алайда азаттықтың құнын бағаламай жүргендейміз. Қазақ десең өзіңе тиеді, бірақ әйелін сабап жүрген қазақ, өз елін тонап жүрген қазақ. Қазіргі болып жатқан су тасқыны мәселесі де, жемқорлықтың кесірінен. Ал, дін деген адамның өмірінің бәріне байланысты нәрсе. Ертеңгі күні жауабы мен сұрауы бар.
Біз ауылда өскен ұрпақпыз. Урбанизацияның әсерінен қалалық боп шыға келдік. Алайда, қазақи қалалық өмір қалыптасқан жоқ. Кезінде ауылда бір молда болатын, құранға, жазуға үйрететін. Ал қазір ешқандай ортақ ұстаным жоқ. Анау арабтың артынан жүгіріп, мынау басқаның артынан кетіп қалды. Содан идеологиялық вакум пайда болды.
Кейде қазақ «русский мир» деген аумақтың ішінде жүрген сияқты. Жақында бір журналистпен кездескен едім. Оған «сіздің оқитыныңыз Пелевин мен Сорокин, Мұқағали мен Міржақыпты оқымайсыз. Орыстың өмірін сүріп, мен қазақпын деп жүрсіз. Орыстанған әлемнің ішінде өмір сүріп жатырсыз. Өзге тілде сөйлеген адам, қалай өзін ұлттық жағынан табады? Қалай ұлт болмысы бойынша сұрақ қоя алады» деп айтқанмын. Шынында да солай екен деп ойланып қалғаны бар еді сол журналистің.
Жалпы фильм осы туралы ғой. Бүгінгі қазақтың өзін-өзі іздеуі. Өзіндік идентификация, деколонизация дейміз, сол нәрселердің барлығын кино тілі арқылы көрсеткім келді. Қаншалықты көрсете алдым, оның бағасын көрермен берер. 10 жылдан кейінде сіздердің сұрап отырғаныңыздың өзі көрсеткіш. Фильмге әлі күнге дейін қызығушылық бар деген сөз.
– Барша Еуразияға тараған түркі әлемінен шықтық. Біз, Ислам дінінде болдық. Ал, башқұрттар, тыва, хакас сынды Сібір түркілері Тәңір жолында, сол ұстанымда қалды. Осы екі бағыттың қайсысы ұлттық менталитетті сақтап қалуға көмектесті?
Менің ойымша Ислам ұлттық менталитетті сақтауға көп көмегін тигізді. Тәңір – біздің түркі сөзі. Жаратушының бір есімі. Тәңіршілдік – ол философия. Өмірге деген көзқарас. Ол өз рөлін атқарды. Әр адамның 5%-ында болса да пайғамбарлық жауапкершілігі бар. Әр пайғамбар ол көшбасшы. Демек, бүгінгі зиялы қауымның осы қоғамға 50% пайғамбарлық жауапкершілігі бар. Қазір қарап тұрсаң, Ислам дінін қабылдаған түркі мемлекеттері кішкене болса да жақсы өмір сүреді. Көбісі тәуелсіз. Ресей құрамында қалып отырған, Ислам жолындағы татар, ноғай, башқұрт халықтары да өзін-өзі жоғалтпай келеді. Олар түптің түбінде тәуелсіз болады деп ойлаймын. Өйткені үлкен империялық құрылымның заманы кетті.
– Қазіргі трансформация кезеңінде қазақтарға Исламның жаңа формасы келді. Оның кішкене басқаша талаптары бар екенін байқадық. Қоғам осы жерде екіге бөлініп кетті. Ұлттық болмысымызды жоғалтып алмаймыз ба дегендей қорқыныш пайда болды. Фильмде бұл туралы бар ма?
– Ол кезде интернет болмады. Өмір басқа болды. Басқа діндерге өтпей, әйтеуір Исламның ішінде қалса оған да рахмет дейтінбіз. Менің фильмімде кейіпкер тағдыры мен өзіндік ұстанымы баяндалады. Ол ұстаным идеологиялық тұрғыдан дұрыс деп ойлаймын. Өйткені, дін мемлекеттік басқарудан алыс болуы керек. Билік дінді басына қойса, біз бәріміз құримыз. Дін – адамның жеке жолы. Интимді нәрсе. Оның ішіне мемлекет кірсе, онда быт-шыт болады. Ауғанстанды, Иранды қараңыз. Кезінде шиіт, сүннит деп бөлініп жатқан кезінен-ақ түсіну керек еді. Бұл өмірде ең жаманы азаматтық соғыс. Діни даудың соңы апатқа әкеледі.
– Деколонизация мен діннің арасында қандай да бір байланыс, корреляция болды ма?
– Менің ойымша болды. Біздің Алашорда арыстары мұсылман болды. Олар – жадидистер. Бізге де сол жадидизмді ұстану керек. Мектепте, университетте, балабақшада болсын, үйде болсын Исламның осы түрін насихаттау керек. Тек қана діни әдебиетпен, діни ұстаныммен біздің өркендеуіміз екіталай. Құраннан басқа кітап оқымаймын деген дұрыс емес. Құран дегеннің өзі сол өзге кітаптарды оқы дегенді білдіреді, сондай ой тудыратын кітап. Біреу Құранды оқып, автомат алғысы келеді, біреу оны оқып кітап ашқысы келеді. Бұл адамның өзінің сана-сезіміне байланысты.
Исламға оралу да деколонизацияның бір түрі. Кеше бәріміз атеист болып кеттік, аталарымыз Құдай жоқ деп жүрді. Өзге елдер бұл мәселені қалай шешті, соны саралау керек.
– Абайды аудардыңыз. Бұл бетбұру ізденісі болды ма? Абайдан не іздедіңіз?
– Мен арнайылап ештеңе іздемедім. Тек, Абайдың 175 жылдығы болған кезде мемлекеттік аударма бюросы маған Абайды аударасың ба деп ұсыныс жасаған болатын. Өлеңдерін аударуға уақыт жоқ, бірақ қара сөздерін аударып көрейін дедім. Бірақ менің шартым болды, қаламақыға қатысты. Ал, олар төлемей қашып кетті. Одан кейін ұмытылып кеткен еді. Кейін ғаламтордан неше түрлі аудармаларды көріп, олардың түпнұсқаға мүлдем сәйкес келмейтінін байқадым. Мынау фразеологизм, бұл былай аударылу керек деп қасымда отырған адамға айтып отырып, бірінші сөзінің жартысын аударып қойдым. Сөйтіп 3-4 күн отырып, сегіздей қара сөзін аудардым. Тағы бір аптадай отырып, бас-аяғы 25 қара сөзін аударып тастадым. Одан кейін басқа шаруаларым шығып кетіп, қалыс қалған еді. Фейсбукке үзінділерін салып жүрдім. Артынан Қазақ ПЕН-клубының басшысы Бигелді Ғабдуллин келіп, аудармаларымның ұнайтындығын айтты. Тоқтама, ағылшын тіліне аудар деп, ақысын да төлеп, мен осылай аяқтаған едім. Ал, басқа аудармалардың барлығы халтура. Мен оны дәлелдеп бере аламын.
– Кино түсіруге қалай қалай келдіңіз?
– Жас кезімнен футбол ойнадым. Артынан 2003-2008 жылдары Мәскеуде тұрдым. Қазақстанның Ресейдегі елшілігінің баспасөз қызметінде қызмет атқарғаным бар. Сосын Алматыға оралып, «Время», «Свобода слова» газеттерінде жұмыс істедім. Журналист болып жүріп, «Қазақфильм» киностудиясын сынап жазып жүрдім. Басшысы Ермек Аманшаев «сындарың ұнайды, өзің кино түсіріп көр» деді. Мен жарайды дедім. 2011 жылы өтініш беріп, сосын келісім-шартқа отырып, бір жыл бойы сценарий жаздым. Ол көркемдік кеңестен өтті. Қаражат жағын шешіп, фильмді түсірдім. Мені солай «Қазақфильм» өзі шақырды. Одан кейін фильмды прокатқа жібермеді. Сосын мен көркем кино түсіріп не керек дедім де кетіп қалдым.
Қазір өзімнің студиям бар. 7 жылдан бері авторлық деректі фильм түсіремін. Әлемдік тұсаукесері Ванкуверде өткен «Слух камней» деген деректі фильмім бар. Менің бір қуанатыным, жеке студиям халықаралық деңгейге жетті. Ешкімге алақан жаймай, бәрін өзім түсіріп жүрмін. Грант ұтып, шетелден демеушілер тауып аламын да түсіре беремін. Мұндай бағыттағы фильмдерге бізде ақша бермейді.
– Сұхбатыңызға рахмет!
Cұхбат алған Мөлдір Бегімбет
